Hàng trăm nghìn người mất việc, nghèo đói lan rộng, các nhà máy, trang trại và cả ngành công nghiệp đứng trước nguy cơ đình trệ, tổn thất nặng nề là những nỗi lo phổ biến nhất ở Mexico nếu viễn cảnh chiến tranh thương mại toàn diện với Mỹ trở thành hiện thực.
Nhưng còn một nỗi sợ ít được biết đến hơn trong trường hợp Mexico rơi vào các căng thẳng kinh tế với Mỹ: Mất điện trên diện rộng, các thành phố lớn bị tê liệt và người dân phẫn nộ buộc phải cắt giảm tiêu thụ điện.
Hệ quả để lại
Trong những năm qua, Mexico đã chuyển dịch đáng kể cơ cấu năng lượng, từ phụ thuộc vào dầu mỏ sang khí đốt tự nhiên - vốn hiện chiếm tới 60% sản lượng điện quốc gia. Tuy nhiên, hơn 70% lượng khí đốt tiêu thụ tại Mexico lại được nhập khẩu trực tiếp từ Mỹ, thông qua hệ thống đường ống chạy dài từ Texas tới tận trung tâm Mexico. Nhiều người còn mô tả sự phụ thuộc ấy là “con voi trong phòng” - một nguy cơ ai cũng thấy nhưng bị phớt lờ, cho đến khi nó trở thành một cuộc khủng hoảng.
Không khó để hình dung chỉ một sự gián đoạn trong dòng chảy khí đốt từ Mỹ sang Mexico sẽ gây ra những hỗn loạn vượt tầm kiểm soát. Đây có lẽ cũng là lý do được cho là đã khiến Tổng thống Claudia Sheinbaum phải giữ lập trường hòa dịu với ông Trump. Trong bối cảnh chính quyền Trump không ngần ngại thể hiện rằng họ muốn kiểm soát chặt chẽ các dòng tài nguyên xuyên biên giới, khả năng Washington sử dụng khí đốt như một công cụ gây áp lực với Mexico là điều hoàn toàn khả thi.
Minh chứng rõ ràng nhất cho kịch bản khủng hoảng này là sự kiện xảy ra vào tháng 2/2021, khi cơn bão mùa Đông Uri khiến lưới điện Texas quá tải, buộc Thống đốc bang này phải ra lệnh tạm ngừng xuất khẩu khí đốt. Kết quả là dòng khí đốt sang Mexico giảm tới 90% chỉ trong vài ngày, khiến hơn 5 triệu hộ dân trên 26 bang nước này rơi vào cảnh mất điện diện rộng. Thậm chí đã có những cảnh báo nghiêm trọng được nêu lên theo kiểu “Nếu Mỹ cắt khí đốt, xăng và điện, Mexico có thể chống chọi được bao lâu? 24 giờ?”.
Sự phụ thuộc này có nguyên nhân sâu xa từ chính sách năng lượng của các chính quyền tiền nhiệm. Khi hoạt động khai thác khí đá phiến bùng nổ ở Texas và New Mexico, Mexico đã tận dụng nguồn cung giá rẻ để thúc đẩy phát triển công nghiệp điện khí. Chính quyền trước đã cắt giảm mạnh đầu tư vào năng lượng sạch, đặt toàn bộ canh bạc vào nhiên liệu hóa thạch. Dù về mặt kinh tế nước đi này là hợp lý, nhưng sự lệ thuộc đơn tuyến như vậy khiến Mexico vô hình trung trở thành “con tin” của địa chính trị, đặt năng lượng trở thành “quả bom hẹn giờ” luôn tiềm ẩn nguy cơ bùng phát tranh chấp song phương.
Chỉ trong vài tháng đầu nhiệm kỳ thứ hai, Tổng thống Trump đã thể hiện phong cách ngày càng cứng rắn và quyết đoán. Một ví dụ đơn cử, lần đầu tiên kể từ khi ký Hiệp ước chia sẻ nước năm 1944, Mỹ đã từ chối yêu cầu khẩn cấp của Mexico về việc dẫn nước sông Colorado đến thành phố Tijuana - nơi đang đối mặt với tình trạng thiếu nước nghiêm trọng.
Theo hiệp ước này, Mỹ cam kết cung cấp cho Mexico khoảng 1,85 tỷ mét khối nước mỗi năm từ sông Colorado, đổi lại Mexico chuyển nước từ lưu vực sông Rio Grande sang Mỹ. Tuy nhiên, do biến đổi khí hậu và hạn hán kéo dài, Mexico gần đây không đáp ứng đủ nghĩa vụ chuyển nước cho Mỹ, khiến Washington lấy đó làm lý do từ chối hỗ trợ nước cho Tijuana. Bộ Ngoại giao Mỹ nhấn mạnh rằng việc Mexico không chuyển đủ nước đã “tàn phá nền nông nghiệp Mỹ”, đặc biệt là các trang trại ở Texas, và đây là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến quyết định cứng rắn của Washington, đẩy Tijuana - thành phố phụ thuộc tới 90% nguồn nước từ Colorado - vào một loạt nguy cơ.
Tổng thống Trump không chỉ dừng lại ở việc từ chối cấp nước, mà còn công khai cáo buộc Mexico “ăn cắp” nước của nông dân Texas, đồng thời đe dọa áp thuế và trừng phạt nếu Mexico không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ theo hiệp ước. Các nghị sĩ Mỹ, đặc biệt là từ Texas, công khai ủng hộ các biện pháp cứng rắn và coi nước là “đòn bẩy” để gây sức ép cho Mexico.
Dễ thấy rằng cũng như nước, khí đốt tự nhiên nổi lên như một “vũ khí chiến lược” hàng đầu. Mexico, với sự lệ thuộc lớn vào các tài nguyên từ Mỹ, đang ở thế bị động và rủi ro khủng hoảng năng lượng trầm trọng.
Trước sức ép đó, Tổng thống Sheinbaum đã công bố kế hoạch nâng sản lượng khai thác khí nội địa từ khoảng 108,5 triệu mét khối/ngày lên khoảng 141,6 triệu mét khối/ngày vào năm 2030. Tuy nhiên, kế hoạch này bị đánh giá là thiếu tính thực tiễn trong ngắn hạn, và Mexico vẫn còn cách mục tiêu tự chủ một quãng đường rất xa.
Cần một cuộc “đại phẫu”
Thực tế, để cắt đứt sự lệ thuộc vào Mỹ, Mexico có thể cân nhắc một vài hướng đi như tìm đối tác quốc tế sẵn sàng cung cấp khí đốt bất chấp áp lực từ Mỹ, xây dựng các trạm tiếp nhận khí hóa lỏng tự nhiên (LNG) và hạ tầng cảng biển, phát triển mạng đường ống nội địa đưa khí đến các khu công nghiệp, hay đầu tư vào ngành khai thác khí phi truyền thống trong nước.
Mexico hiện không có bất kỳ đường ống dẫn khí nào nối với các quốc gia khác ngoài Mỹ. Điều này đồng nghĩa nếu muốn đa dạng hóa nguồn cung, Mexico sẽ phải nhập LNG từ các quốc gia như Qatar, Algeria, Australia, qua đường biển chứ không thể nhập bằng đường ống như hiện nay. Tuy nhiên, việc tìm được đối tác dám bán LNG cho Mexico trong trường hợp Mỹ phản đối là điều không dễ. Các quốc gia xuất khẩu lớn phần lớn đã ký hợp đồng dài hạn với châu Âu hoặc châu Á. Hơn nữa, áp lực chính trị từ phía Washington có thể khiến nhiều đối tác tiềm năng e ngại.
Vấn đề thứ hai, ngay cả khi tìm được nhà cung cấp LNG, Mexico vẫn cần xây dựng một số hạ tầng quan trọng như các trạm tiếp nhận khí hóa lỏng nơi LNG được hóa hơi trở lại thành khí và đưa vào hệ thống tiêu thụ, hệ thống cảng biển chuyên dụng - đủ khả năng tiếp nhận tàu chở LNG cỡ lớn, các kho lưu trữ khí đốt khẩn cấp, đặc biệt trong các hốc muối dưới lòng đất... Điều đáng nói là tất cả các công trình này đòi hỏi thời gian xây dựng từ 5 - 10 năm và vốn đầu tư hàng tỷ USD - trong khi ngân sách năng lượng của Mexico khó có được sự tập trung cao độ.
Một thách thức khác là việc phân phối khí đến các khu công nghiệp và thành phố lớn. Hệ thống đường ống hiện tại của Mexico được thiết kế để nhận khí từ Mỹ đi vào, không phải từ cảng biển đi ra. Do đó, nếu muốn chuyển sang nhập LNG bằng đường biển, Mexico cần một cuộc “đại cải tổ”, trong đó có việc tái thiết mạng lưới đường ống toàn quốc, đồng bộ hóa hạ tầng với các nhà máy điện và khu công nghiệp hiện có, đồng thời phải có phương án và các biện pháp thực tế để đảm bảo an ninh năng lượng xuyên suốt các khu vực miền Trung và phía Nam Mexico. Một cuộc “đại phẫu” về hạ tầng, đòi hỏi sự phối hợp của cả nhà nước và khối tư nhân, trong khi nguồn vốn đầu tư khổng lồ rõ ràng lại là một câu hỏi rất lớn.
Mexico có trữ lượng khí đá phiến đáng kể, nhưng ngành công nghiệp khai thác khí phi truyền thống còn ở mức sơ khai bởi thiếu công nghệ và nhân lực trình độ cao, thiếu khung pháp lý và quy định môi trường phù hợp trong khi các cộng đồng địa phương và tổ chức xã hội dân sự liên tục phản đối hướng phát triển này. Việc phát triển ngành khai thác nội địa không chỉ là bài toán kỹ thuật mà còn là bài toán xã hội - chính trị, với thời gian xây dựng hệ sinh thái đủ đáp ứng nhu cầu có thể kéo dài trên một thập kỷ.
Về cơ bản, tất cả những giải pháp có thể tính đến cho Mexico để thoát khỏi thế lệ thuộc đều đòi hỏi thời gian và nguồn lực đầu tư khổng lồ - điều mà hiện Mexico không có sẵn. Nói cách khác, Mexico gần như không có lựa chọn nào khác.
Thêm vào đó, dù tuyên bố muốn tự chủ về năng lượng, Mexico thực tế vẫn đang xây thêm các nhà máy điện khí mới và triển khai đường ống dẫn dài hàng trăm kilomet từ Texas đến bán đảo Yucatán, dự kiến vận hành vào giữa năm 2025. Xu hướng nhập khẩu khí đốt không giảm mà thậm chí còn tăng, và kêu gọi về “chủ quyền năng lượng” dường như mới chỉ là khẩu hiệu.
Trong một thế giới ngày càng bị chi phối bởi cạnh tranh địa chính trị, Mexico đang bước đi trên dây giữa tự chủ và phụ thuộc. Chính sách khí đốt - từng được coi là công cụ phát triển -giờ đây trở thành “thỏi nam châm” hút khủng hoảng. Chừng nào chưa có sự chuyển đổi chiến lược rõ ràng, chừng đó Mexico vẫn sẽ là bên yếu thế trong bất kỳ cuộc đối đầu thương mại -chính trị nào với Mỹ. Và khí đốt có thể trở thành ngòi nổ cho một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng hơn bất kỳ mức thuế quan nào mà chính quyền của Tổng thống Trump áp đặt.
